الوجیز فی تفسیر القرآن العزیزمؤلف این تفسیر، عالم بزرگوار،علی بن حسین بن محی الدین بن ابی جامع عاملی می‌باشد. ایشان محدثی بزرگوار، مفسری ارجمند و فقیه و اصولی دقیق النظری بوده که تبار وی به علمای بزرگوار جبل عامل می‌رسد. فهرست مندرجات۲ - معرفی تفسیر ۳ - روش تفسیر ۳.۱ - بیان مقاطع آیات ۳.۲ - تفسیر قرآن به قرآن ۳.۳ - بهره از تناسب بین آیات ۳.۴ - بیان مصادیق نسخ ۳.۵ - بهره از روایات ۴ - امتیازات و ویژگیهای تفسیر ۵ - انگیزه چاپ تفسیر ۶ - ره آورد تحقیق ۷ - منابع تفسیر ۷.۱ - منابع تفسیری ۷.۲ - منابع روائی ۸ - نسخه شناسی ۹ - منابع مقاله ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - انگیزه مفسرمفسر در مقدمه کوتاه خود بر تفسیر، انگیزه خویش را چنین می‌نویسد: «علم تفسیر از جهت موضوع از شریف‌ترین علوم و برترین معارف دینی است، زیرا از انوار قرآن، کشف حجاب می‌نماید، و در ضمن آن حقایق بسیاری از علوم، و دقائق مهمی از فنون مختلف آشکار می‌گردد. بدین جهت همیشه تالیف تفسیری را آرزو داشتم که مختصری از معارف قرآن را بیان کند، پس از استعانت به فیض الهی و فضل او با وجود مشاغل فراوان، عزم جزم نموده به تالیف آن اقدام کردم.» ۲ - معرفی تفسیرعنوان تفسیر «الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز» می‌باشد. روش تفسیری او، روشی مزجی است که مؤلف در نگارش آن گزیده گویی را پیشه ساخته، و به بسیاری از وجوه تفسیر، و نکات بلاغی و ادبی اشاره نموده است، در عین حال از وجوه اعراب و قرائات صرف نظر نکرده است. به همین روش تمام آیات قرآن را تفسیر نموده است. مفسر در مقدمه کوتاه خود می‌نویسد: «در این تالیف بنا را بر ایجاز در تعبیر نهاده، در عین حال به اکثر اقوال و وجوه تفسیری اشاره داشته و برخی نکات را که فهم معنا بر آن متوقف بود، متعرض گشته، در قرائت به ذکر قرائات سبعه اکتفاء، نموده (در برخی موارد جزئی به دیگر قرائتها اشاره کرده‌ام). در عدد آیات بنا را بر مشهور (که از بسم الله الرحمن الرحیم غفلت می‌نماید.) نهادم، گرچه در اعتقاد بنابر روایات متواتر صحیحه، آن را جزء هر سوره (جز سوره توبه) می‌دانم.» ۳ - روش تفسیرایشان معمولا پس از ذکر نام سوره، تعداد آیات مکی و مدنی بودن، و اختلاف در آن را بیان می‌نماید. وجه تسمیه سوره و فضل قراءت آن را جز موارد اندک (در سوره حمد) متعرض نمی‌گردد. ۳.۱ - بیان مقاطع آیاتمقاطع آیات را بیان کرده، ضمن تفسیر آن، نکات اعرابی و ادبی کلمه و جمله را بیان می‌نماید، در صورت اختلاف قرائت با ذکر قاری آن را بازگو می‌کند. (مانندو ما یخادعون الا انفسهم. . ا [۱]
الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، عاملی علی بن حسین، دار القرآن الکریم، قم، ۱۴۱۳ ق، چاپ اول، تحقیق شیخ مالک محمودی، ج۱ صفحه ۷۴.
ذکر شان نزول آیات نیز مورد توجه ایشان بوده و در موارد ضروری به بیان آن می‌پردازد. (مانند [۳]
الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، عاملی علی بن حسین، دار القرآن الکریم، قم، ۱۴۱۳ ق، چاپ اول، تحقیق شیخ مالک محمودی، ج۱ ص۲۲۴.
ذیل آیات ۵ و ۶ آل عمران درباره وفد نجران.)۳.۲ - تفسیر قرآن به قرآناستفاده وافر ایشان از روش تفسیر قرآن به قرآن، با ذکر مضمون آیات دیگر یا اشاره به مضمون آنها، (مانند [۴]
الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، عاملی علی بن حسین، دار القرآن الکریم، قم، ۱۴۱۳ ق، چاپ اول، تحقیق شیخ مالک محمودی، ج۱ ص۶۸.
«و بالاخرة هم یوقنون» و استفاده از آیات ۱۱۱ و ۸۱ سوره بقره.) به گونه‌ای است که حتی در مباحث ادبی از آیات دیگر بهره می‌برد. (مانند «الآخرة» که تانیث آخر می‌باشد با استفاده از سوره قصص آیه ۸۳.)۳.۳ - بهره از تناسب بین آیاتمفسر به تناسب بین آیات توجه داشته و در جاهای مختلف از آن در توضیح مطالب بهره برده است. (مانند آیه «ان الذین کفروا...) [۶]
الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، عاملی علی بن حسین، دار القرآن الکریم، قم، ۱۴۱۳ ق، چاپ اول، تحقیق شیخ مالک محمودی، ج۱ ص۶۹.
با توجه به صبعه ادبی و لغوی تفسیر، گاه به معنای شرعی نیز اشاره دارد. (مانند معنای کفر. [۷]
الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، عاملی علی بن حسین، دار القرآن الکریم، قم، ۱۴۱۳ ق، چاپ اول، تحقیق شیخ مالک محمودی، ج۱ ص۷۰.
در مواجهه با آیات فقهی فقط بنا را بر تفسیر متداول نهاده و مستقلا وارد مباحث فقهی نشده است. ۳.۴ - بیان مصادیق نسخدر بحث نسخ آیه به آیه، متعرض مصادیق آن شده و با ذکر ناسخ و منسوخ، نظر خود را نیز بیان می‌کند. (مانند آیه ۲۴۰ سوره بقره [۸]
الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، عاملی علی بن حسین، دار القرآن الکریم، قم، ۱۴۱۳ ق، چاپ اول، تحقیق شیخ مالک محمودی، ج۱ ص۱۹۶.
۳.۵ - بهره از روایاتمفسر ضمن رعایت تفسیر قرآن به قرآن، برای تبیین معانی آیات، از روایات نیز بهره وافر برده، ضمن نقل مضمون روایات، گاه اصل روایت را که جایگاه تفسیری دارد بیان می‌کند. (مانند «و مما رزقناهم ینفقون» و نقل روایت امام صادق علیه‌السّلام [۹]
الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، عاملی علی بن حسین، دار القرآن الکریم، قم، ۱۴۱۳ ق، چاپ اول، تحقیق شیخ مالک محمودی، ج۱ ص۶۷.
۴ - امتیازات و ویژگیهای تفسیرتفسیر گرانقدر «الوجیز» دارای ویژگیهایی است که مرحوم دکتر عبد الرزاق محی الدین (از نوادگان مفسر ارجمند) در مقدمه خود، بر برخی از آنها اشاره می‌کند: ۱- برداشت مفسر از آیات قرآن، برداشتی است ادیبانه که باعث گردیده، اثر او از بسیاری تفسیرهای دیگر متمایز باشد، چرا که بیشتر مفسران، آیات را چنان با فرهنگ خویش در آمیخته‌اند که نوعی تکلف و ساختگی در آن به چشم می‌خورد، در نتیجه، شگفتیهایی که نشانه اعجاز قرآنند از بین برده‌اند. ۲- مفسر، نظریه‌های گوناگون مفسران را با دقت و امانت و بدون تعصب و پایمال کردن اندیشه‌ای یا برتری دادن به اندیشه دیگر، بیان نموده و سپس با آرامش خاطر، نظریه خویش را ابراز کرده است. ۳- مؤلف، بحث را نه چندان گسترده و وسیع مطرح کرده و نه آن را کوتاه و نارسا، رها ساخته، بلکه کوشیده است، مطالب را با فشردگی مناسبی بیان نماید، و بر این اساس،قرائات،شان نزول، لغت،قواعد نحوی،بلاغت،احکام فقهی، مسائل کلامی، حوادث تاریخی، همه و همه را یکسان مورد توجه قرار داده است و بی گمان در هنر نگارش، همگان از این ویژگی برخوردار نیستند. این شیوه بیان، گویای این حقیقت است که مفسر به علوم عربی و مباحث اسلامی، تسلط کامل داشته است، تسلطی که وی را در چیرگی بر قلم خویش توانا ساخته است. ۴- اختصار از دیدگاه مؤلف، اختصار در اندیشه‌ها و مطالب نیست، بلکه اختصار در رساندن مفاهیم و مطالب است، یعنی اختصار به گونه‌ای است که اگر توضیح مطالب را در کتابهای مفصل جستجو کنید، به بیش از آنچه در این اثر به آن اشاره رفته، دست نخواهید یافت. ۵ - انگیزه چاپ تفسیراین تفسیر گرانمایه، سالیان دراز به صورت خطی در دست علما و بزرگان قرار داشته است، تا اینکه یکی از نوادگان مؤلف، مرحوم دکتر عبد الرزاق محی الدین در سفری به نجف اشرف، به محضر مرحوم آیت‌الله العظمی سید محسن حکیم «قدس سره» می‌رسد و آن مرجع بزرگوار از او می‌خواهد که به چاپ و نشر تفسیر «الوجیز» اقدام نماید. دکتر عبد الرزاق محی الدین می‌پذیرد و شروع به کار می‌کند. ۶ - ره آورد تحقیقاین تالیف با همت دار القرآن الکریم و به تحقیق آقایان مالک محمودی و سید جواد جلالی انجام گرفته، که محققان محترم، ماخذ روایات و اقوال و آراء نقل شده مفسران را ردیابی کرده و به دقت نشان دادند، در نشان دادن اختلاف نسخه‌ها، آنچه در ارائه معنی و مفهوم متن نقشی داشته است، ثبت کرده‌اند، و با پاورقی‌های مناسب خود اثری خواندنی و شایسته، سامان داده‌اند. ۷ - منابع تفسیرمفسر محترم، بطور مستقل منابع مورد استفاده خود را ذکر نکرده است، اما از ذکر منابع، اقوال، آراء و روایات توسط محققان و تصریح مصنف در مواردی، بخش عمده‌ای از منابع آن را می‌توان در موارد زیر بیان کرد: ۷.۱ - منابع تفسیری۱- تفسیر مجمع البیان ۲- تفسیر التبیان ۳-تفسیر عیاشی ۴- تفسیر البرهان ۵- تفسیر نور الثقلین ۶- تفسیر روح البیان ۷- تفسیر قرطبی ۸- تفسیر بیضاوی ۹-تفسیر کشاف ۱۰-کنز العرفان ۱۱- تفسیر جوامع الجامع ۱۲-تفسیر ابن کثیر ۷.۲ - منابع روائی۱-نهج البلاغه ۲-توحید صدوق ۳-وسائل الشیعة ۴-کافی ۵-ثواب الاعمال ۶-جامع احادیث الشیعه ۷-عوالی اللئالی ۸-سنن ترمذی و کتابهای: ۱-مجمع البحرین ۲-غرائب القرآن نظام الدین الحسن بن محمد القمی ۸ - نسخه شناسییادآوری گردید که این تفسیر، سالیان دراز به صورت خطی در دست علماء و بزرگان قرار داشت. در چاپ بغداد در سال ۱۹۵۳ میلادی که به اشراف و همت دکتر عبد الرزاق محی الدین انجام گرفت، از نسخه‌های ذیل استفاده گردید: ۱- نسخه مؤلف. که دکتر عبد الرزاق از روی جلد ۱، آن استنساخ کرده بود. ۲- نسخه امام محمد حسین کاشف العطاء، با تعلیقات ایشان که بنا بود در چاپ ج۲ آورده شود. ۳- نسخه علامه سید حسن صدر که در نشر کتاب ملاک محوری بوده است. ۴- نسخه علامه سید امین صافی ۵- نسخه شیخ قاسم محی الدین ۶- نسخه استنساخ شده. یادآور می‌شود که نسخه چاپ شده در بغداد (در سال ۱۹۵۳) تا سوره نحل می‌باشد. چند سال پیش دار القرآن الکریم بر آن شد که این تفسیر شریف را از انزوای کتابهای خطی بیرون کشد، پس از مشورت با بزرگان و صاحبنظران، نخست نسخه‌های خطی تفسیر شناسایی و از آنها عکس تهیه گردید که عبارتند از: الف) نسخه کتابخانه آیت‌الله نجفی مرعشی، نگاشته شده به تاریخ ۱۱۲۰ هجری که کامل و تعلیقاتی از مؤلف به همراه دارد. ب) نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی که ناقص است. ج) نسخه دار القرآن الکریم نگاشته شده به تاریخ ۱۲۷۳ هجری د) نسخه چاپی که پیش تر از آن یاد کردیم و با اشراف و مقدمه دکتر عبد الرزاق محی الدین منتشر گردیده بود. نسخه چاپ شده حاضر به همت دار القرآن الکریم و تحقیق شیخ مالک محمودی در سال ۱۴۱۳ هجری به تعداد ۳۰۰۰ نسخه در قم برای بار اول، شامل جزء اول تفسیر از سوره حمد تا آیه ۷۵ سوره انفال، به بازار عرضه گردید. در این چاپ تصویری از نسخ خطی که مورد استفاده قرار گرفته، ارائه شده است. گروه تحقیق دار القرآن الکریم، دکتر عبد الرزاق محی الدین و مؤلف، هر کدام مقدمه‌ای دارند که به همراه این نسخه چاپ گردیده است. دار القرآن الکریم در مقدمه خود، ابتدا سیری اجمالی از آغاز و تطور تفسیر را ذکر کرده، به سابقه تاریخی موجز نویسی در تاریخ اشاره‌ای کوتاه دارد، سپس، اهداف دار القرآن را که به امر آیت الله العظمی گلپایگانی «ره» تاسیس گردید، بازگو نموده به انگیزه انتخاب این کتاب می‌پردازد. در پایان مقدمه یادآور می‌شود که محقق محترم شیخ مالک محمودی علاوه بر جزء دوم تفسیر در نسخه مخطوط (که از ابتدای سوره اسراء آغاز می‌گردد.) تمام تفسیر را نیز از ابتدا تا انتهای آن مراجعه و تحقیق نموده است. و سرانجام این تفسیر در سه جلد با تحقیق کامل به بازار عرضه شده و در اختیار قرآن دوستان می‌باشد. دکتر عبد الرزاق محی الدین در مقدمه خود به چگونگی چاپ، نسخه‌های مختلف کتاب خصائص آن و ترجمه مؤلف، پرداخته است. ۹ - منابع مقاله۱- آینه پژوهش شماره ۱۲ سال دوم صفحه ۶۷، دفتر تبلیغات اسلامی ۲-طبقات مفسران شیعه آقای عقیقی بخشایشی ج۳ صفحه ۴۰۱ چاپ اول دفتر نشر نوید قم ۳- مقدمات سه گانه تفسیر و مجموعه جزء اول آن. ۴-دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش بهاء الدین خرمشاهی ج۲ صفحه ۱۴۳۱ ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعنرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |